به گزارش پایگاه خبری پیک چاپار: ماندانا مویدی/ در جوامع مختلف، به ویژه جوامع سنتی و پدرسالار، زنانی که مسیر خود شناسی را طی می کنند و از نظر فکری، اقتصادی یا اجتماعی مستقل هستند، اغلب با قضاوت های منفی، کلیشه های جنسیتی و برچسب هایی چون «خودخواه»، «بی ادب» یا «تهدیدکننده بنیان خانواده» مواجه می شوند. این واکنش های اجتماعی، ریشه در ساختارهای فرهنگی، باورهای سنتی و مکانیزم های روان شناختی دارد. این مقاله به بررسی چند لایه ای این پدیده در بستر فرهنگی ایران و جوامع بین المللی می پردازد.

۱. تحلیل روان‌شناختی

از منظر روان‌شناختی، قضاوت منفی نسبت به زنان مستقل می‌تواند از چند مکانیسم دفاعی فردی و جمعی ناشی شود:

تهدید هویت اجتماعی (Social Identity Threat): زمانی که گروهی احساس کند موقعیت سنتی یا قدرت اجتماعی‌اش در حال تضعیف است، ممکن است در برابر تغییرات اجتماعی از جمله ظهور زنان مستقل، واکنش منفی نشان دهد.

ناهماهنگی شناختی (Cognitive Dissonance): برخورد میان باورهای سنتی (مانند نقش‌های جنسیتی مشخص) و واقعیت حضور زنان قدرتمند می‌تواند به بروز احساسات منفی، از جمله تحقیر یا مقاومت منجر شود.

اثر بازگشت (Backlash Effect): تحقیقات نشان داده‌اند که زنان قاطع و دارای قدرت تصمیم‌گیری، برخلاف مردان با همین ویژگی‌ها، با واکنش‌های منفی مواجه می‌شوند. این پدیده، اغلب ناشی از عبور زنان از نقش‌های کلیشه‌ای مورد انتظار است (Rudman & Glick, 2001).

ادراک منفی از قاطعیت: جامعه، قاطعیت را در زنان غالباً با صفاتی منفی مانند "سلطه‌گر" یا "غیرزنانه" همراه می‌داند، در حالی‌که همین ویژگی در مردان مطلوب و نشانه‌ی رهبری تلقی می‌شود

(Eagly, 1987).

۲. تحلیل فرهنگی در ایران

در فرهنگ سنتی و مذهبی ایران، ساختار خانواده، نقش‌های مشخص و محافظه‌کارانه‌ای را برای زنان در نظر گرفته است. زنانی که از این قالب‌ها عبور می‌کنند، اغلب با مقاومت اجتماعی روبه‌رو می‌شوند. نتایج یک مطالعه در تهران (۱۳۹۹) نشان داد که ۶۲٪ از پاسخ‌دهندگان زنان سرپرست خانوار یا مطلقه را در معرض قضاوت منفی می‌دانند. همچنین، فقط ۵.۶٪ از کرسی‌های مجلس در سال ۱۴۰۰ به زنان اختصاص داشت.

با وجود اینکه بیش از ۶۰٪ از دانشجویان دانشگاه‌های ایران را زنان تشکیل می‌دهند، نرخ مشارکت اقتصادی زنان تنها ۱۳ تا ۱۵٪ است. زنان تنها ۲۵٪ از موقعیت‌های مدیریتی را در ایران در اختیار دارند. در گزارش شکاف جنسیتی جهانی ۲۰۲۳، ایران در رتبه ۱۴۳ از میان ۱۴۶ کشور قرار گرفت (WEF, 2023).

۳. تحلیل فرهنگی در جوامع بین‌المللی

در سطح جهانی نیز، زنان آگاه و مستقل با چالش‌هایی مشابه مواجه هستند:

بر اساس گزارش سازمان ملل (۲۰۲۳)، ۸۶٪ از زنان در سراسر جهان حداقل یک‌بار تبعیض جنسیتی را تجربه کرده‌اند.

در کشورهای توسعه‌یافته، زنان مدیر و قاطع اغلب با برچسب‌هایی مانند «جاه‌طلب بیش از حد» روبه‌رو می‌شوند (Harvard Study, 2022).

در جوامعی مانند هند، حدود ۷۰٪ از زنان کارآفرین، از سوی خانواده و نزدیکان خود با انتقاد و فشار روانی مواجه هستند.

شکاف دستمزدی جنسیتی در جهان همچنان حدود ۲۰٪ باقی مانده و تنها ۶۸٪ از شکاف جنسیتی جهانی بسته شده است (ILO, 2023; WEF, 2024).

۴. پیامدهای روانی و اجتماعی

قضاوت‌های منفی می‌توانند اثرات شدیدی بر سلامت روان زنان داشته باشند. کاهش اعتمادبه‌نفس، انزوای اجتماعی، اضطراب و افسردگی از جمله پیامدهای رایج هستند. این وضعیت همچنین ممکن است زنان را از مشارکت فعال اجتماعی و اقتصادی باز دارد.

۵. راهکارها

آموزش و آگاهی‌بخشی: اجرای برنامه‌های آموزشی برای ترویج درک درست از نقش‌های جنسیتی جدید.

اصلاحات قانونی: افزایش حمایت قانونی از زنان سرپرست خانوار و زنان فعال در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی.

رسانه و الگوسازی: معرفی زنان موفق در رسانه‌ها برای تغییر ذهنیت عمومی.

افزایش مشارکت زنان در سیاست و مدیریت: سهمیه‌بندی جنسیتی در سطوح تصمیم‌گیری می‌تواند مسیر تغییر نگرش‌ها را تسریع کند.

نتیجه‌گیری

قضاوت‌های منفی نسبت به زنان آگاه و مستقل، ریشه‌ای روان‌شناختی و فرهنگی دارند. با وجود پیشرفت‌هایی در زمینه تحصیل و حضور اجتماعی، ساختارهای سنتی همچنان مانع مشارکت کامل زنان هستند. دستیابی به برابری جنسیتی نیازمند بازنگری عمیق در باورها، قوانین و الگوهای فرهنگی است تا زنان بتوانند بدون ترس از قضاوت، مسیر خودشناسی و استقلال را طی کنند. 

نویسنده: ماندانا مویدی   کارشناس ارشد روانشناسی

منابع:

Eagly, A. H. (1987). Sex Differences in Social Behavior: A Social-role Interpretation.

Rudman, L. A., & Glick, P. (2001). Prescriptive gender stereotypes and backlash toward agentic women.

Global Gender Gap Report 2023. World Economic Forum.

United Nations Gender Snapshot Report, 2023.

Harvard University Study on Women Leaders